5 - KUCUR AVŞARI
KUCUR AVŞARI
Kucur kelimesi, Derleme Sözlüğünde Tokat - Niksar, Bayburt, Erzincan-Çağlayan köyü, Kars ve Erzurum - Hasankale’de “kısa boylu, bodur” anlamına gelmektedir[1]. Kocur şeklinde geçen kelime Gavurdağı yöresinde “her şeyden haberi olan, kulağı delik” demektir[2]. Ayrıca Türkiye’ye göç etmiş olan Kırım göçmenlerinin ağzında kucur kelimesi “alışılmamış, yabansı” anlamında kullanılmaktadır[3]. Kafkasya’da yaşayan Karaçay-Malkar Türklerinin lehçesinde kucur kelimesi “acayip/garip/tuhaf, hünerli/ustalık isteyen ve eğlendirici/gülünç”, kucurluk kelimesi ise “gariplik” anlamındadır[4]. Kıpçak Türkçesinde ise koçur kelimesi, çorak anlamına gelmektedir[5].
Tarihte Kucur adında bir kent bulunmaktadır. İran’ın Hazar Denizi kıyısında bulunan tarihi Taberistan eyaletinin (günümüzde Mazenderan) mahalli hanedanı olan Bâdüsbânîler’den Celâlüddevle İskender b. Ziyâr’ın kurduğu ve başkent yaptığı kentin adı Kucur’dur. Celâlüddevle, kurduğu Kucur kentine Kazvin’in yerli halkı ile Rey ve Şehriyâr’dan getirttiği Türk ve Moğol kabilelerini iskân etmiştir. Celâlüddevle’nin 1360 yılında öldüğü dikkate alınırsa Kucur kentinin bu tarihten bir müddet önce kurulduğunu söyleyebiliriz. Bâdüsbânîler, Timur ve Karakoyunlu devletlerinin tabiiyetine girmişse de 1598 yılında Safevî Devleti hükümdarı Şah Abbas tarafından tamamen ortadan kaldırılmış, böylece Taberistan ve haliyle Kucur kenti kesin olarak Türk hâkimiyeti altına girmiştir[6]. Kucur Avşarının bu kent ile bir bağı var mı bilmiyorum. Belki de bu kente yerleştirilen Avşar grupları, sonradan Anadolu’ya göçmüş ve geldikleri yerin adıyla anılmıştır.
Kucur Avşarı, 1567-69 yıllarında idari olarak Hamid sancağında Yalvaç ve Afşar kazalarının (Afşar, günümüzde Isparta’nın Gelendost ilçesinin köyüdür) Şuhlu (20 hane), Ulurus (14 hane), Sarıca Mihmadlar (hane sayısı yok) ve Selmanlar (15 hane) köylerinde toplam 49 hane nüfusla yaşamaktaydı. Ayrıca Ilgın’ın Yenice (18 hane. Günümüzde Doğanhisar ilçesinin köyüdür) ve Kili (11 hane) köyleri, Turgut kasabası (29 hane. Günümüzde Yunak ilçesine bağlı kasabadır) ile Gökçe (12 hane) köyü, Akşehir’in merkezi (14 hane) ile İlyaslar (4 hane, 4 mücerred. Günümüzde Doğanhisar ilçesinin köyüdür) ve İnceli (12 hane) köylerinde toplamda 100 hane, 4 mücerred nüfusları vardı[7]. Böylece Göller Yöresinde yaşayan Kucur Avşarının 149 hane ile kalabalık bir topluluk olduğu anlaşılıyor.
Kucurlar, daha batıda İzmir sancağında da yerleşmiştir. Evliya Çelebi, İzmir’in Tire ilçesinde Kucur adında bir camiinin adını kaydetmiştir[8]. Halen İzmir’in merkez semtlerinde Kucurlar yaşamaktadır. Ünlü senarist Güliz Kucur, İzmirlidir.
İlerleyen yıllarda Kucur Avşarı, Ankara yöresine yerleşen ve bazı kolları Batı Anadolu’ya doğru yayılan Bozulus Türkmenlerinin bünyesine katılmıştır. Kucurlar, 1654 yılında 111 hane olarak Bozulus Türkmenleri arasındadır. Yine 1697 yılında Ankara sancağında bulunan Bozulus Türkmenlerinin Temrik Avşarı grubuna tabidir[9]. Kucurların bir kısmı Eskişehir’in Günyüzü ilçesinde de yerleşmiştir. 1834 yılı kayıtlarında Günyüzü halkından olan Kucuroğullarına mensup kişilerin bazı olaylara karıştıkları hakkında bilgiler bulunmaktadır[10].
Kucurlar, Orta ve Batı Anadolu’da özellikle Ankara-Bolu, Isparta-Afyon, Manisa-İzmir ve Antalya-Mersin hattında halen varlıklarını sürdürmektedirler. Bu illerdeki köyleri şunlardır: Ankara’nın Bala ilçesinin Beynam köyü (kısmen. Diğer kısmı Karamanoğulları), Isparta’nın Şarkikaraağaç ilçesinin Çarıksaraylar kasabası (kısmen), Yalvaç ilçe merkezi (kısmen) ile Dedeçam (kısmen. Diğer kısmı Zengiler), Sücüllü[11] (kısmen. Diğer kısmı Avşar, Sarıkeçili, Cerit ve Karaçakal), Hüyüklü ve Yukarıkaşıkara (kısmen. Diğer kısmı Sarıkeçili) köyleri, Uluborlu ilçe merkezi (kısmen), Afyon’un Bolvadin ilçe merkezi, Manisa’nın Kula ilçe merkezi ile Körez köyü ve Ahmetli ilçe merkezi, İzmir’de merkez semtlerinde, Burdur il merkezinde, Antalya’nın Alanya ilçe merkezi ile Demirtaş ve Oba (kısmen) köyleri, Demre ilçesinin Kapaklı ve Üçağız köyleri, Mersin’in Silifke ilçesinin Keben köyü, Tarsus ilçesinin Gülek (kısmen) köyü.
Günümüzde Manisa’nın Salihli ilçesinde Gökeyüp kasabasının batısında 1.100 metre rakımlı Kucur adında bir tepe bulunmaktadır ki adını Kucur Avşarından almış olması muhtemeldir.
Düzce ilinde resmiyette kullanılmayan ama halk tarafından Kucur olarak adlanan bir yöre bulunmaktadır. Halk, Düzce şehir merkezinin doğu, batı ve kuzeyindeki ova düzlüğünde bulunan köylerin oluşturduğu yöreye “Kucur” demektedir[12]. Düzce merkezde soyadı Kucur olan sülaleler varsa da bu sülaleler, Erzurum’dan gelmiştir.
Bunların dışında Kütahya, Balıkesir, Aydın, Urfa ve Diyarbakır’da Kucur soyadlı kimselere rastlamaktadır ki bu kişilerin Kucurlar ile bir bağı olduğunu düşünebiliriz.
Kucur Avşarının bir kısmı doğuya doğru yayılarak Mardin sancağında yurt tutmuştur. Nitekim Mardin’de 1689 yılı mahkeme kayıtlarında Turaçlı aşiretinin başında Kucur Kethüda adında birine rastlıyoruz[13]. Ayrıca Turaçlı aşiretinin de Avşarlara mensup olduğunu belirtelim.
Bu yöredeki Kucur Avşarı, 1692 yılında başlayan iskân siyaseti doğrultusunda birçok Türkmen oymak ve obasıyla birlikte Rakka ve Belih nehri boylarında iskâna tabi tutuldu. 1703 yılında bu yöredeki aşiretlerin nizamı bozulmuş ve etrafa dağılmıştı. Bunlardan Kucur Avşarı, 1711 yılında Mardin havalisinde bulunuyordu[14]. Bir kısmı Mardin köylerinde yerleşik hayata geçen Kucur Avşarının bir bölümü ise fırsat buldukça iskân yerlerini terk ederek Anadolu’nun iç kısımlarına doğru yayıldılar[15]. Nitekim Cevdet Türkay, Milli Kebir Tavan aşiretine tabi olan bu oymağın Mardin ve Rakka ile birlikte Malatya, Adana ve Kütahya sancaklarında iskân olduğunu belirtmiştir[16]. Mardin’in Midyat ilçesinin Yayvantepe köyünde halen Kucurlar yaşamaktadır. Altan Tan’ın yöreden edindiği bilgilere göre Yayvantepe (eski adı Kartmin) köyünde Seyitler ve Kürtler yaşamakta, her iki grup da Arapça konuşmaktadır. Yöre halkı, köyde Kürt olarak tanınan topluluğun etnik köken olarak Kürtlüğü konusunda kesin bir şey söylememektedir[17]. Anlaşıldığı kadarıyla yörede Kürt olarak bilinen topluluk Kucurlardır. Buradan dağılan Kucurlar, Midyat merkezde (soyadları Ak, Akçay, Cersel, Güler, İşler, Kesler, Talay, Üstün, Üzel), Nusaybin ilçesinin Beylik, Söğütlü ve Tepeüstü köylerinde ve Savur ilçesinin Üçkavak köyünde yerleşmiştir.
Malatya yöresine gelen Kucur Avşar’ı, bu havalideki Diricanlı aşiretinin bünyesine katılmıştır. 1861 tarihli bir belgede Diricanlı’ya tabi Kucuroğulları hakkında bilgiler bulunmaktadır[18]. Kucurların bir bölümü ise bu kargaşa dönemlerinde Bekiran aşiretine tabi olarak Muş ilinde kalmıştır ki bunlara yörede halen Kuçuri deniyor. Adana havalisine gelen Kucurlar, günümüzde Osmaniye’nin Kadirli ilçesinin İlbistanlı köyünde (kısmen) yaşamaktadır.
Ankara’nın Beynam köyünde yaşayan Kucurların bir bölümü, Büyük Kucur Ağa lakaplı Hüseyin Bey önderliğinde, 1810-1830 yılları arasında Sivas’ın İmranlı ilçesi civarındaki Beynam (yörede Binam deniyor) Yaylalarına göç etmişlerdir[19]. Kucur Ağa, burada yeni adı Yazıkavak olan Kucurlar köyünü kurmuştur. Köy halkı, köyün 1856 yılından önce Kucur Ağa tarafından kurulduğunu söyler ki[20] bu verdiğimiz bilgiyle örtüşmektedir. Köy günümüzde Koçgiri aşiretinin İban koluna tabidir. Sivas’ta bulunan Beynamlı Kucurların, Kucur Kethüda liderliğinde Erzincan-Kuruçay (İliç) yöresinde bazı olaylara karıştıkları hakkında belgelerde bilgiler bulunmaktadır[21].
Büyük Kucur Ağa’nın 3 tane oğlu vardır. Bu çocuklardan Ahmet Bey, yolda vefat eder. Memiş Bey, Gölova ilçesinin Karnus (Çukuryurt) köyüne, Mustafa Bey, Gölova ilçesinin Mudafar (Çevrecik) köyüne yerleşir. Zamanla çevredeki Rüskü (Subaşı) ve Gözüküçük köylerine de yerleşirler[22]. Bir kısmı da Doğanşehir ilçe merkezine yerleşir ki halen burada Kucur sülalesi yaşamaktadır[23]. Büyük Kucur Ağa, oğlu Ahmet Beyden olan torunu Küçük Kucur Ağa lakaplı Hüseyin Bey’i yanına alarak Refahiye ilçesinin Salur köyüne yerleşir. Zamanla nüfusları artınca ailenin bir kısmı Refahiye’nin Tülü ve Bulak (Ortagöze köyüne bağlı mezradır) köylerine[24], bir kısmı da Kemaliye ilçesinin Yazmakaya köyüne yerleşir. 19. Yüzyılın ikinci yarısı ile 20. Yüzyılın başlarında Kucuroğullarının Refahiye ve Suşehri’nde bir takım olaylara karıştıklarına dair arşiv kayıtları bulunmaktadır[25].
Kucurların bir bölümü, Binam Yaylalarından dağılarak çeşitli illere göç ederek yerleşmiştir. Bunlardan bir bölük, Giresun’un Mindeval köyüne (günümüzde Çamoluk ilçesidir)[26], bir kısmı da Tokat’ın Zile ilçesi Karakuzu[27] ve Yücepınar köyleri ile Turhal ilçesinin Akçatarla (kısmen) köyünde yerleşmiştir.
Kucurların bir kısmı ise Mulla Kucur lakaplı Mustafa Bey önderliğinde Maraş yöresine gelmiştir. Mulla Kucur, Göksun ilçesinin Alıçlıbucak köyüne yerleşmiştir[28]. Kucurların diğer kısımları ise Göksun ilçesinin Soğukpınar, Elbistan ilçesinin Kalaycık (kısmen. Diğer kısmı Avşar), Pazarcık ilçesinin Sakarkaya (kısmen) ve Yumaklıcerit (kısmen), Çağlayancerit ilçesinin Düzbağ (kısmen) köylerinde ve Malatya’nın Doğanşehir ilçesinin Polat (kısmen. Diğer kısmı Bugon) köyünde yerleşmiştir. Elbistan-Malatya arasındaki yaylalarda dolaşan Kucurların bir bölüğü, Antep’in Nizip ilçesine giderek Binam (yeni adı Boyluca) köyünü kurmuştur. Bu grup Rişvan aşiretine tabidir[29].
Kucurların bir kolunun daha doğuya giderek Tunceli ve Erzurum havalisine yerleştiği; bu grubun Alevi olduğu için diğer Kucurlar tarafından sahiplenilmediği ve zamanla irtibatın koptuğu söylenmektedir[30]. Yaptığım tespitte Erzurum’a giden Kucurlar, Çat ilçesinin Bardakçı köyünde (kısmen) ve Aşkale ilçesinde yaşamaktadır.
Kucur Avşarının Koyunoğlu adında bir obası bulunmaktadır. Belgelerde “Kucur-zade” diye anılan Koyunoğulları, Cihanbeyli aşiretine tabi olup 18. Yüzyıl başlarında Malatya toprağında bulunmaktaydı. Koyunoğulları, Arapgir köylerine zarar verdiği için 1710’da Rakka’ya sürülmüş, ancak iskân mahallinden kaçarak Arapkir, Divriği ve Malatya civarına gelmişlerdir. Anılan yörelerde köylere baskın yapıp halkı öldürmüşler ve eşkıyalıklarına devam etmişlerdir. 1712’de tekrar iskânları için emir gönderilmiş, bu çerçevede 1720’de Harran ovasına yerleştirilmek için gönderilen cemaatler arasında yer almışlardır. Bu oymaklardan bazıları 1730 yılında tekrar eski yerlerine gönderilmiştir[31].
Osmanlı kayıtlarında Ekrad taifesi olarak anılan Koyunoğlu cemaati Malatya, Arapkir, Çemişkezek, Antakya, Diyarbakır, Harput ve Kızılçayır, Keban, Karaman, Konya, Maraş, Rakka ve Sivas’ta yerleşmiş gözüküyor[32]. Sivas’ın Ulaş ilçesi Çavdar köyünde Koyunoğullarına mensup aileler yaşamaktadır.
.jpg)
[1] Derleme Sözlüğü, Cilt 6, . 2187; Derleme Sözlüğü, Cilt 8, s. 2989.
[2] Derleme Sözlüğü, Cilt 8, s. 2893
[3] Derleme Sözlüğü, Cilt 8, s. 2989
[4] Ufuk Tavkul; Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2000, s. 279
[5] Recep Toparlı; Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara 2007, s. 152
[6] Erdoğan Merçil; “Bâdüsbânîler”, TDVİA, Cilt 4, s. 422
[7] Yusuf Halaçoğlu; Anadolu’da Aşiretler Cemaatler Oymaklar, Cilt IV, s. 1528
[8] Enis Karakaya; TDVİA, cilt: 41; sayfa: 197
[9] Yusuf Halaçoğlu; Anadolu’da Aşiretler Cemaatler Oymaklar, Cilt IV, s. 1528
[10] HAT. Dosya 531, Gömlek 26192
[11] Sadi Süleyman Kucur, Sücüllü kasabasındandır.
[12] İbrahim Tuzcu; Düzce Hakkında Herşey, s. 37
[13] 248 Nolu Mardin Şeriyye Sicili Belge Özetleri ve Mardin, Hazırlayanlar Ahmet Kankal-İbrahim Özçoşar-Hüseyin Güneş-Veysel Gürhan, İstanbul 2007, s.181
[14] Cengiz Orhonlu, Aşiretlerin İskânı, s.95
[15] Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri, s. 90 (MAD nr. 701, s. 6)
[16] Cevdet Türkay, s.547
[17] Altan Tan; Turabidin’den Berriye’ye, Nubihar Yayınları, İstanbul 2011, s. 230, 248
[18] Fon Kodu :A.}MKT.UM Dosya No :542 Gömlek No :102
[19] Recep Koçak
[20] http://www.sivastr.net/imranli/koyler/yazikavak/yazik.htm
[21] BOA – Cevdet Adliye, No 599
[22] Recep Koçak
[23] Ahmet Kucur
[24] Recep Koçak
[25] A.}MKT.MVL. Dosya 1, Gömlek 47. DH.MKT. Dosya 1110, Gömlek 21. DH.MKT. Dosya 1975, Gömlek 105. DH.TMIK.S.. Dosya 58, Gömlek 28. DH.MKT. Dosya 2842, Gömlek 47.
[26] Recep Koçak
[27] Selahattin Kucur
[28] http://ariklierkan.blogcu.com/kocgiri-devami/6527204
[29] Binam köyü hakkında bakınız: Cahit Tanyol; “Peşke Binamlısı Köyü”, Sosyoloji dergisi, Cilt 2, Sayı 16, 1961
[30] Recep Koçak
[31] Cengiz Orhonlu, Aşiretlerin İskânı, s.96-97. Halaçoğlu, İskân Siyaseti, s.113, 120-21
[32] Cevdet Türkay, s.110, 537 (Koyunoğlu Uşakları ve Koyunoğlu İbrahim)