GELENEKLER

HİKAYELER

2 - DOKUMANIN TANIMI VE ÇEŞİTLERİ

Kaynak: T.C. Millî Eğitim Bakanlığı - El Sanatları Teknolojisi

GELENEKSEL TÜRK DOKUMA SANATLARI

DOKUMANIN TANIMI VE ÇEŞİTLERİ

1.Dokumanın Tanımı

Dokuma; eğirme veya başka yollarla iplik hâline sokulabilir her cins hammaddeden imal edilmiş olan, dokunan, örülen veya bu sistemlerin dışında sadece elyafı birbirine değişik metotlarla tutturarak bir bütün meydana getirme yoluyla elde edilmiş bez, kumaş, triko, döşemelik, halı, kilim, cicim, zili, sumak, battaniye, keçe vb.dir. Çeşitli el tezgâhlarında, iki veya daha çok iplik grubunun çeşitli düzenlerde birbirinin arasından (altından, üstünden) geçirilerek birbirlerine kenetlenmesi ile oluşturulan ürünlere el dokuması denir.

2. Dokumanın Çeşitleri

Şekil 1.1: El dokumalarının çeşitleri

3. Kolan Dokumalar

İki ayrı teknikle yapılır.

3.1.Yer Tezgâhlarında Kolan Dokuma

Kolanın uzunluğuna göre kesilen ipler, yere çakılan iki kazık arasına bağlanır. Çözgülerin arasına gücü çubuğu geçirilerek iplerin yer değiştirmesi sağlanır. Atkı ipi çözgülerin arasına geçirilip sıkıştırılarak dokunur.

Resim 1.1: Burdur-Gölhisar,

Resim 1.2: Kolan dokumada gücüleme

Resim 1.3: Kolan dokumayı sıkıştırma

Resim 1.4: Kolan dokuma örnekleri

3.2. Çarpana Kolan Dokuma

Dörtgen veya çokgen, deri ya da karton levhaların 90–180 derece döndürülmesi ile araya atkı ipi atılıp sıkıştırılarak elde edilen dokuma şeklidir. Renkli ipliklerle dokunur.

Şekil 1.2: Çarpana kartları

Daha çok çadır, at, deve kolanları ve önlük bağı olarak kullanılır. Yünden ve kıldan olabilir.

Deri, ince ağaç levha, mukavva, sert plastik, fildişi vb. malzemeden dörtgen veya çokgen şeklinde kesilmiş ve köşelerine birer delik delinmiş dokuma aracına çarpana kartları denir. Çarpanaların deliklerinden, hazırlanan desene ve sisteme göre birer iplik geçirilip ipler gerilerek bu levhaların kendi çevresinde 90 derece veya 180 derece döndürülmesiyle ve araya atkı geçirilmesiyle oluşan şerit hâlindeki dokumalara da çarpana dokumaları denir.

Resim 1.5: Çarpana kartlarıyla dokunmuş kolan dokumadan yapılmış kitap ayracı

4. Mekikli Dokumalar

“Mekikli dokumalar” olarak bilinen dokuma grubu, asıl dokuma olarak kabul edilmekte olup yan yana sıralanmış, çözgü ipliklerinin gruplar hâlinde, “gücü” denilen çerçevelerle yukarıya kaldırılıp indirilmesiyle arada oluşan ve ağızlık denilen açıklıktan mekik aracılığı ile atkı ipliklerinin geçirilmesi yoluyla oluşan bez görünümlü dokumalardır.

Resim 1.6: Mekikli dokuma tezgâhı

Dokuma yapılırken atkıların, çözgüler arasındaki açıklıktan (ağızlıktan) kolayca geçmesini sağlayan, atkı ipliğinin üzerine sarıldığı iki ucu sivri, genellikle ağaçtan veya demirden yapılan alete “mekik” denir.

5.Kirkitli Dokumalar

Kilim, cicim, sili (zili), sumak gibi düz dokumaların ve havlı dokuma olan halının dokunmasında, çözgüler arasından ve dokumanın enine geçirilen atkıları ve düğümleri döverek sıkıştırmaya yarayan ağaçtan, hayvan kemiklerinden, hayvan dişlerinden veya demirden yapılmış el veya çatal gibi tarak şeklinde, saplı alete kirkit denir. Bu aletin kullanılmasıyla dokunan el dokumalarına da kirkitli dokumalar denir.

Kirkitli dokumalar içinde; kilim, cicim, zili (sili), sumak adıyla anılan, her biri farklı teknikle dokunan dokumaların hepsine birden düz el dokumaları denir. Halı ise havlı dokumalar sınıfına girer.

Resim 1.7: Kirkitle dokumayı sıkıştırma

5.1. Kilim Dokuma

Hammaddesi yün ve kıldır. Son zamanlarda ise sentetik iplerle dokunmaktadır. Döşeme, sedir, divan vb. yerlere serilen genellikle renkli, desenlerle süslü, havsızdır. Çözgülerin atkılar tarafından tamamen gizlendiği atkı yüzlü dokumalardır.

Bir evin döşenmesinde (yaygı, sergi), eşya taşımada (heybe), zahire ve yiyecek muhafazasında (çuval) olarak kullanılır.

Geleneksel dokumalarımızdan olan kilim, dokumaların içinde en yaygın olanıdır. Yurtta ve dünyada en tanınmışı kilim olduğundan, diğerlerine de (cicim, zili, sumak) yanlış olarak kilim denilmiştir. Oysaki düz el dokumalarından sadece birisidir.

Resim 1.8: Bordür motifi

Resim 1.9: Parmak motifi

Resim 1.10: “Pençe” motifi

Resim 1.11: “Sandık” motifi

Resim 1.12: “Kucak pençesi

Resim 1.13: “Nik” motifi

Resim 1.14: “Baklava” motifi

Resim 1.15: “Yan kılıç” motifi

Resim 1.16: “Göl” motifi

Resim 1.17: “Gölbaşı kız” motifi

Resim 1.18: “Gelin sandığı” motifi

Resim 1.19: “Sandık” motifi

Resim 1.20: “Kurtağzı” motifi

Resim 1.21: “Pençe” motifi

Resim 1.22: “Elibelinde” motifi

Resim 1.23: “Tarak” motifi

Resim 1.24: “Kolanlı” çarpı, yüklük altını kapatmak için yapılan dokuma

5.2. CicimDokuma

Hammaddesi yündür. Gergin çözgü iplik sistemi üzerine bezayağı zemin örgüsü işlenirken renkli ekstra iplikler, çözgü üzerinden belirli atlamalarla motifleri oluşturur. Motifler sarma (hesap işi) işlemesini andırır. Türkiye de dokunanlar seyrek desenli olanlardır. Çapraz ve dikey çizgiler kullanılır, eşit sarma ve atlamalarla meydana gelir.

Seyrek motifli cicim, sık motifli cicim, atkı yüzlü sık motifli cicim olarak gruplandırılabilir. Heybe, yastık, çuval, torba, yer yaygısı olarak kullanılır.

Cicim, yalnız kendi tekniğiyle dokunduğu gibi cicim-kilim, cicim-zili, cicim-sumak veya bunların birkaçından oluşmuş kuşaklar hâlinde dokunabilir. Bazen cicim dokumanın arasına zili veya sumak teknikleri ile de süsleme katılabilir.

Resim 1.25: Isparta-Sütçüler, ıstar tezgâhında cicim dokuma

Resim 1.26: “Turna katarı” motifli çalma yastık

Resim 1.27: Koyungözü motifli yastık

Resim 1.28: Karaman, “zikzak” motifi

Resim 1.29: Yozgat, “kirmen” motifi

Resim 1.30: Yozgat, “ağlı kıvrım” motifi

Resim 1.31: “Koçboynuzu” motifli yastık

Resim 1.32: Amasya ve çevresinde dokunmuş cicimler

Resim 1.33: Cicim ve tülü tekniğinin birlikte görüldüğü dokumalar

Resim 1.34: Cicim ve tülü tekniğinin birlikte görüldüğü dokumalar

Resim 1.35: Cicim heybe

Resim 1.36: Cicim heybe

Resim 1.37: Denizli-Çivril, tahıl çuvalı

5.3. Zili (Sili)Dokuma

Yünden, bezayağı zemin örgüsü üzerine, renkli iplikler motif oluşturacak şekilde belirli atmalarla işlenir. Cicimde bu iplikler desenlerin konturlarını meydana getirerek yukarıya doğru sarılarak devam ederken zililer de atmalarla motiflerin içleri doldurulur. Zili de üç veya beş üstten, bir alttan değişik renkteki desen iplikleri kendi aralarında boydan boya atılır. Cicim ve zililer dokuma ayrıntıları olan kilim çeşitleridir. Cicim ve zililer yüz ve tersleri ayrı dokumalardır. Yüzde meydana getirilecek desenin motifleri düz dokuyu yapan atkı ve çözgü iplik sisteminin yanı sıra renkli ikinci bir atkı ipliğinin (kırma) çözgülerin arasından önden arkaya geçirilmesi ile yapılır. Ön bölümde ipler dağınık ve karışık, tersinde ise düzenli bir kompozisyon oluşturur. Cicimle aynı teknik özelliklere sahip zililer, desenlerinin yüzeyde hiç boşluk bırakılmadan dokunmuş olması ile cicimlerden ayrılır. Zililer, “ıstar” adı verilen dikey tezgâhta ters tarafı yüzde olmak üzere dokunur. Tekniği, cicime göre daha kolaydır. Düz zili, çapraz zili, seyrek zili, damalı zili ve konturlu zili gibi çeşitleri vardır. Heybe, yastık, çuval, torba, yer yaygısı ve duvara asılmak üzere dokunur.

Resim 1.38: Yozgat, “eli böğründe” motifi

Resim 1.39: Denizli-Çivril, yıldız desenli haba

Resim 1.40: Azık torbası

5.4. Sumak Dokuma

Sumak, cicim ve ziliye benzer ancak desenleri atkıların çözgülere sarılması ile oluşturulmuştur. Çözgü ve atkı dışında deseni oluşturan renkli ipleri vardır. Dokuma tersinde düzgün ve kabarık, düzgün yüzünde ise desen yapılan renkli ipler dağınık ve kesiktir. Desenler, sarma usulü yapıldığından dıştan bakıldığında örme gibi görünür. Sumak, Doğu ve Batı Anadolu bölgelerinde yaygın olarak görülürken Orta Anadolu’da çuval gibi dokumalarda kullanılır ve kuşaklar hâlinde dokunur. Düz sumak, atkısız düz sumak, balıksırtı, ters sumak gibi çeşitleri vardır.

Resim 1.41: Atkısız balıksırtı (düz) sumak

Resim 1.42: Atkılı çapraz-alternatif (ters) sumak

Resim 1.43: Yozgat, sumak dokuma-un çuvalı (çılkaklı göbekli)

5.5. Halı Dokuma

Çözgü iplikleri üstüne ayrı bir desen ipliği ile değişik şekillerde düğüm bağlanarak her düğümleme sırasından iki sıra atkı ipliği geçirilip sıkıştırmasıyla oluşan havlı bir yüzeye sahip dokumalara “halı dokuma” denir.